شهرستان سقزی یکی از مناطق باستانی و غنی از آثار تاریخی در غرب کشور است و در دوره ای مرکز حکومت سکاها در فلات ایران بوده است. با ورود اسلام به ایران، آثار معماری این شهرستان همچون دیگر نقاط خاورمیانه، تحت تاثیر اندیشه‌ها و اصول تربیتی آیین اسلام قرار گرفته است. با این وجود شرایط اقلیمی، جغرافیایی و سایر عوامل زمینه‌ای منطقه موجب شکل‌گیری مساجدی متفاوت از سایر مناطق در این شهرستان شده است. در این پژوهش مساجد تاریخی این شهرستان با هدف بررسی عوامل تاثیرگذار بر شکل‌گیری فضاها و عناصر معماری آنها مورد تحلیل و بررسی قرار گرفتند. روش پژوهش از نوع کیفی و توصیفی – تحلیلی بوده است. پنج مسجد دومناره، شیخ مظهر، تمربگ، ترجان و سرا از جمله مساجد تاریخی این شهرستان هستند که از گزند تخریب کلی در امان بوده و با حفظ عناصر اولیه زمان احداث، هنوز پابرجا بوده و محلی برای اجرای آیین‌های دینی، بومی و مراسم فرهنگی شهرستان هستند. بررسی مساجد نشان داد که مساجد مورد مطالعه از یک سو تحت تاثیر عوامل زمینه‌ای غیرانسانی از قبیل اقلیم، جغرافیا و معماری بومی منطقه بوده اند. مساجد شکل گرفته فرمی فشرده و مکعبی و در شیب رو به جنوب و دیوارهایی ضخیم بدون حیاط مرکزی و ایوانی رو به جنوب شکل گرفته اند. مساجد مطابق با اصول توحیدی، دارای شبستانهایی رو به قبله هستند، با این تفاوت که پنجره های رو به ایوان، محراب این مساجد محسوب می‌شوند و دارای دید و منظر به سمت شهر یا روستا هستند. این مساجد در سمت دیوار قبله دارای ایوانهایی عمیق هستند که در تابستان به عنوان شبستان تابستانی کاربرد داشته اند. عوامل زمینه‌ای انسانی که پلان مساجد را تحت تاثیر قرار داده کاربری آموزشی، فرهنگی و اجتماعی مساجد در کنار کاربری دینی آن است. ساخت حجره های طلاب و شبستانهایی برای تدریس فضاهای مورد نیاز برای کاربری آموزشی بوده است.
